متن زیر سخنرانی دکتر لباف مدیر کاوشهای باشتانی شهر قدیم قاین در همایش یافته های باستانشناسی شهر قدیم قاین است. که نشان دهنده ان است مسجد جامع فعلی قاین ان مسجد جامعی که ناصرخسرو وصف ان را گفته نیست. بلکه ان مسجد جامع در مکان فعلی شاهزاده حسین بوده است که مطالعات و کاوشهای جدید بخشی از ان مسجد عظیم را نمایان کرده است اگر چه مطالعات جدی تری لازم است که گویا قرار است مطاعات از مرداد ماه امسال مجددا اغاز شود.

يكي از عناصر ارزشمند و مهم و موهبتهاي فرهنگي مملكت ما مسجد جامع قاين است. كسي مانند ناصر خسرو در خراسان قديم كه از مرزهاي چين تا ري بوده مانند آن را نديده است. چنين مسجدي بايد خاستگاه و مكان همه و بزرگي داتشه باشد كه شهر قاين بادي همين خاستگاه باشد. از گذشته هاي دور مسجد جامع قاين معيار و شاخص اهميت شهر قاين بوده است. ناصر خسرو اهميت شهر را بر اساس ويژگيهاي منحصر به فرد مسجد جامع بيان مي كند. قاين شهري است بزرگ و حصين و گرد شهر خند ق دارد و مسجد آدينه به شهرستان اندر است و آنجا كه مقصوره است، طاق عظيم بزرگ است. چنانچه در خراسان از آن بزرگتر نديدم و آن طاق در خور مسجد جامع است و عمارت همه شهر به گنبد است. مهمترين بناي شهر قديم قاين در سال 444 ه.ق مسجد جامع بوده  كه در خراسان نظير نداشته است. و احتمالا تا آن دروان تغيير و تحولي در مسجد داده شده زيرا به اعتقاد ناصر خسرو ايوان مقصوره بسيار بزرگتر از عرصه مسجد جامع بوده و معني كلام ناصر خسرو اين است كه اندازه و نسبتهاي طلايي  و منطقي كه در ابتدا رعايت شده، بعدها به هم ريخته است. به هر حال آنچنان ايوان مقصوره در خور و شأن بزرگ و پشتوانه علم و فرهنگ بزرگ بوده است.

در حفاري در سال 54 با توجه به تفاوتهاي در سبك معماري اين بنابا معماري قرن 4 و5 هجري اين فرضيه را تقويت كرد كه مسجد فعلي بناي تغيير شكل يافته كه بر شالوده مسجد جامع قرن 5 هجري استوار است. با تكيه بر اين فرضيه در شهريور 86 به مركزيت مسجد جامع گمانه زني در 4 محور با هدف تعيين محدوده شهر قديم قاين شروع شد . به فرض اينكه مسجد جامع در ميانه شهر بوده و شهر جديد بر فراز شهر قديم ساخته شده است. در شما و غرب در اكثر گمانه ها آثاري از دوران ايلخاني و سلجوقي مشاهده شد. درمشرق  در نزديك بيمارستان در ريكي از ترانشه ها بقاياي مهمي به دست آمد كه نشان از يك زندگي اشرافي دارد. در برخي ديگر از ترانشه ها  بقاياي ديوارها و سفالها نشان از حضور از جوامع دور دارد. سفال هنصر اصلي شناخت فرهنگ است. انسان از نظر اقتصادي، اعتقادي، هنري، فني، اجتماعي هر فكر و انديشه و نوآوري و فكري كه داشته روي سفال پياده كرده است بر اساس برآور د ما سفالهايي كه در قرون 3 تا 6 در قاين ساخته شده بهترين، مرغوب ترين و ناب ترين سفالها بوده است. اما در محمور جنوب وضعيت متفاوت است. توده انتقالي مواد فرهنگي ، بقاياي معماري و قبوري مشاهده شد از جوامع قديم از گذشته هاي دور تا دروان صفويه. در حوالي مسجد جامع فعلي كهن تر از دوران ايلخاني آثاري مشاهده نشد. به جز شبستان غربي مسجد جامع فعلي كه از قدمت زيادي برخوردار بوده است بقيه فضاها در قرن 8 ساخته شده است. با توجه به يافته هاي حاشيه جنوبي شهر قاين بايد گفت: كه در اراضي جنوب شهر قاين و تراكم معماري در محلي به نام شاهزاده حسين متمركز بوده است كه محل مسجد جامع معروف قاين بوده است. در گمانه زني نا نتايج زير كسب شد: در 2 گمانه شمالي لايه هاي مربوط به دوران آهن (4000 تا 5000 سال پيش)  و اواخر هزارة اول و دوم پيش از ميلاد مشاهده شد. در محور غربي اتاقهاي بزرگي ديده شد كه با دقت ساخته شده و مربوط به انبار ذخيره مواد غذايي است. در جنوب آثاري اتز جمله ستونهايي مشاهده شد كه مي تواند نشانگر بنايي عظيم مانند مسجد جامع باشد. در مركز حوض بزرگي مشاهده شد كه مي توان تصور كرد در وسط مسجد جامع بوده است.